تحقق "تربیت" ؛ با آموزشِ فرایند محور مقدور است نه آموزشِ برآیند محور

تحقق "تربیت" ؛ با آموزشِ فرایند محور مقدور است نه آموزشِ برآیند محور
حمزه علی نصیری
۹۶/۳/۲۹ سایت صدای معلم

باید توجه داشت که یک فعالیت تربیتی، اصولاً بایستی فعالیتی مستمر (توأم با تکرار و تمرین و ممارست) و فرآیند محور باشد. اگر جز این باشد، ناقص و نارسا و بی‌حاصل خواهد بود و چه بسا متربیان را به بیراهه خواهد برد. در مراحل مختلف فرایند آموزش است که ذهن پرورده میشود، تفکرات شکل میگیرند، تخیلات مسیر تکاملی خود را طی و به ایده های سازنده بدل میشوند، فنون و مهارتها آموخته میشوند، شخصیت افراد ساخته و پرداخته میشود و ... و در یک کلام؛ "تمشیت" و "تربیت" محقق می گردد.
ناگفته پیداست که مجموعهٔ کنش ها و واکنشهای یک فعالیت فرایندی و آنچه در جریان فرایند رخ میدهد، در نتیجهٔ کار اثرگذار بوده و کیفیت خروجی آن را تعیین میکند.
اما سیستم های نتیجه محور عمدتاً به اعداد و ارقام و شاخص های کمّی و گزارش بیلان می اندیشند. کیفیّت انجام کار و چگونگی خروجی سیستم چندان اهمیتی برای شان ندارد. تمام تلاشها در این سیستم ها بر این متمرکز است که به هر طریق ممکن حجم تولید یا تعداد خروجی بیشتر باشد که این رویکرد در آموزش و پرورش نتیجه محور، به شکل تلاش همگانی برای افزایش درصد قبولی مشاهده میشود.
یکی از بزرگترین مشخصه های آموزش و پرورش ما نتیجه محوری است. از ویژگیها و ساز و کارهای آموزش و پرورش نتیجه محور، برگزاری امتحانات پایانی پس از اجرای یک دوره آموزش است. در سیستم فعلی ما علاوه بر اینکه معلّمان پس از تدریس فصل یا فصولی از کتب درسی به ارزیابی از آموخته های دانش آموزان در قالب آزمون های کلاسی مبادرت می‌ورزند، دو نوبت امتحانی نیز در طول سال تحت عناوین امتحانات "نوبت اول" و "نوبت دوم" برگزار میگردد که آداب و رسوم خاص خودش را دارد و در فضایی کاملاً رسمی و کنترل شده انجام می پذیرد و متأسفانه با توجه به جای خالی "آموزشهای فرایند محور" ، آنچه دانش آموزان در برگه های امتحانی در جلسات آزمون و در مدت زمان تعیین شده درج میکنند، سرنوشت آنها را رقم میزند! این است که همه ميكوشند به هر قیمتی که شده از همان جلسات امتحانی سربلند بیرون بیایند! (و این طبیعی است که هر کسی در هر کسوتی میکوشد یک نتیجه نسبى از کار خود بگیرد و باری را که بر دوش دارد به نحوی به مقصد برساند و خود را خلاص کند.)
ما در سیستم آموزشی فعلی - که در آن به دلایل مختلفی از جمله تعدد زیاد مواد آموزشی و پُرپُشت بودن برنامه درسی و کاستی های "سیستم تربیت معلم" در تربیت آموزشگران توانمند و ...، امکان پرداختن به تکرار و تمرین و ممارست و فن و هنر و مهارت، یا وجود ندارد و یا بسیار کم است - تنها یک راه برای سنجش و اندازه گیری آموخته ها و قابلیتهای فراگیران در اختیار داریم که همان برگزای امتحان است و تنها معیار سنجش صلاحیتهای دانش آموز هم در این سیستم، پاسخهایی است که او در برگه امتحانی می نویسد!
ما با برگزاری جلسات امتحانیِ پی در پی و استرس زا و البته سرنوشت ساز با یک برنامهٔ فشرده! عملا دانش آموزان را مجبور میکنیم که برای کسب موفقیتِ مقطعی و گذر موقت از سدّ آزمون و جهت ایمن ماندن از قضاوت منفی و تحقیر و شماتت دیگران، تمام تلاش خود را بکار گیرند و تا جایی که برای شان مقدور است محل پاسخ سؤالات امتحانی را پر کنند و برای شان مهمّ نيست که از کجا و با چه چیزی پر کنند؛ از حافظه کوتاه مدت شان که شب قبل از امتحان مطالبی را بدون طبقه بندی به آن سپرده‌اند یا از ذخایر کهنه و مطالب انبار شده در خزانه ذهن شان یا از برگهٔ امتحانی نفر کناری و یا با باز کردن دزدکی کتاب و جزوه و یا از یادداشتهای ذره بینی که ممکن است لحظاتی قبل از شروع امتحان تهیه کرده اند!
لذا معلّمان در جلسات امتحانی به وفور می‌بینند که بسیاری از دانش آموزان به هر دری میزنند تا ورقهٔ بغل دستی، نفر جلویی و حتی نفر پشتی را دید بزنند و هر آنچه از درست و غلط، گیرشان می آید به برگه امتحانی خود منتقل کنند!
حتّی بسیاری از معلّمان حین تصحیح برگه های امتحانی دانش آموزان خود به خوبی متوجه میشوند که در جلسهٔ آزمون چه گذشته است؛ پاسخهای دقیقاً یکسان و واژه ها و جمله های نادرستی که اغلب دانش آموزان عیناً از روی برگه های یکدیگر کپی برداری کرده اند، گویای این است که آنها به هر نحو ممکن به سرقت واژه، جمله و حتی پاسخ های کامل - اعم از صحیح یا غلط - مبادرت کرده اند! و متأسفانه باید گفت؛ این همان تعلیم غیر مستقیم "سرقت" در خلأ تربیت است!
البته وقتی که از آموزش فرایند محور - که به احتمال زیاد منجر به "تربیت" میشود - خبری نیست و کار بر برایند محوری بنا شده است، رفتارهای اینچنینی دور از انتظار نخواهد بود.
بدیهی است که نظام آموزشی برآیند محور، نمی تواند زمینهٔ مناسبی را برای کنش ها و واکنش های فعالیتهای فرآیند محوری فراهم نماید و سازو کارهای آن را تدارک ببیند. لذا ناچار خواهد بود به نتیجه بیندیشد و زمینهٔ پذیرش باور نادرستِ "هدف وسیله را توجیه میکند" را خواه ناخواه برای زیردستانش فراهم نماید! این است که متأسفانه جوّ غالب بر جلسات امتحانی به جوّ تعلیم غیرمستقیم "سرقت" تبدیل میگردد! و این همان اثر ضد تربیتی جلسات امتحانی است که پیامد آموزش به سبک نتیجه محوریست.
چه بسیار دیده می‌شود که حتّی دانش آموزان، به خود جرأت می‌دهند و بى هیچ شرم و آزرمی در جلسات امتحانی پاسخ سوالات را از هم می‌پرسند. بی هیچ واهمه ای مقررات امتحانات را نادیده می‌گیرند و به تذکرات مراقبان جلسات توجه نمی‌کنند!
دانش آموزانی که در جلسات امتحانی از ورقهٔ دیگران کلمه می‌دزدند، به احتمال زیاد فردای روزگار، سراغ اموال دیگران نیز خواهند رفت!
شکی نيست که چشیدن لذت موفقیت با چشم چرانی بر روی اوراق امتحانی دیگران، فرد را به تجربه چشیدن لذتهای مشابه در در موقعیت های دیگر و در دایره ای وسیعتر نیز ترغیب می‌کند!
نکته اینجاست که کسب موفقیت به شیوه نادرست آن هم در مقابل چشم دیگران اعم از معلمان و همکلاسان، قبح استفاده از روشهای نادرست برای دستیابی به اهداف و بدتر از آن، زشتیِ تخلف را از بین میبرد! پذیرش زیرپوستیِ همان پدیدهٔ مذمومی که تحت عنوان "هدف وسیله را توجیه میکند." می شناسیم.
آموزش و پرورش ما با بکارگیری راهبرد ارتقاء به شرط شرکت در امتحان و کسب نمره قبولی در آن، دانش آموزان را عملاً در موقعیّت تقلب قرار میدهد. آنها به واسطه نمراتی که در آزمون ها کسب ميكنند قضاوت می‌شوند نه با ملاک و معیار کار و فعالیت در فرایندهای تربیتی طول سال و مهارتها و شایستگی هایی که در طول سال بدست آورده و در راستای اجتماعی شدن حرکت کرده اند!
ناگفته نماند که در حال حاضر تنها مؤلفه ای که می توان گفت در کنار آموزش به سبک نتیجه محوری و برآیند مداری محض، نشانهٔ توجه به فرآیند است، اختصاص نمره مستمر به دانش آموزان است که این خود نیز با توجه به خالی بودن جای واقعی فعالیتهای آموزشی فرایند محور در سیستم آموزشی، مسئله برانگیز است.
نکتهٔ پایانی در این مقال اینکه؛ تقلیل "فرآیندها" تا سرحدّ "برآیندها" که خود، از تفکیکِ "پرورش" و "آموزش" از یکدیگر ناشی میشود، باعث میگردد که جریان تعلیم و تربیت، عملا به ضدّ خود تبدیل گردد. قربانی شدن کیفیت به پای کمیت نیز از همین تقلیل غیرعاقلانه سرچشمه میگیرد.

http://sedayemoallem.ir/یادداشت/item/9028-/تحقق-تربیت-؛-با-آموزشِ-فرآیند-محور-مقدور-است-نه-آموزشِ-برآیند-محور

سروش هشترود...